Prawo cytatu
30 maja 2022, 20:24
30 maja 2022, 20:24
Niniejszy artykuł poświęcony jest zagadnieniu prawa cytatu, przewidzianemu na mocy art. 29 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. - Prawo autorskie i prawa pokrewne (dalej w artykule jako: PrAut). Niezrozumienie intencji ustawodawcy, którymi kierował się przy wprowadzaniu tego przepisu, rodzi problemy interpretacyjne, a w konsekwencji - prowadzi do naruszeń. Czym zatem jest słynne prawo cytatu? Kiedy możemy się na nie powołać? I jak prawidłowo oznaczyć autorstwo cytowanego utworu? Zapraszamy do lektury.
Przepis art. 29 PrAut stanowi jedną z form dozwolonego użytku utworów. Stosownie do jego treści, wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów oraz rozpowszechnione utwory plastyczne, utwory fotograficzne lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym celami cytatu, takimi jak wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawami gatunku twórczości.
Ustawodawca posługuje się pojęciem “cele cytatu”, które może wydawać się niejasne. W przepisie wskazuje następujące cele uzasadniające przytaczanie fragmentów rozpowszechnionych utworów bądź całości utworów określonego rodzaju: wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie oraz prawa gatunku twórczości.
Wyjaśnianie nie powinno budzić wątpliwości. Chodzi bowiem o skorzystanie z czyjegoś utworu, aby “uczynić coś zrozumiałym”. Może przybrać postać powołania się na definicję zaproponowaną przez znanego badacza. Podobnie nauczanie - w tym przypadku prawo cytatu pozwala na wykorzystanie utworu cudzego autorstwa do przekazania wiedzy na dany temat. Polemika polega z kolei na przedstawieniu odmiennego stanowiska w określonym kontekście. Cytowanie służy wówczas powołaniu argumentów, z którymi autor utworu się nie zgadza. Analiza krytyczna lub naukowa sprowadza się do oceny utworu pod względem jego treści i formy. Przykładem analizy jest recenzja dzieła literackiego.
Największe problemy interpretacyjne może rodzić użyte przez ustawodawcę pojęcie “praw gatunku twórczości”. W obecnym stanie prawnym o prawach gatunku twórczości stanowi oddzielny przepis art. 291 PrAut. Stosownie do jego treści, wolno korzystać z utworów na potrzeby parodii, pastiszu lub karykatury, w zakresie uzasadnionym prawami tych gatunków twórczości. Ustawodawca wylicza w tym przypadku trzy formy twórcze, w których uzasadnione jest korzystanie z innych utworów: parodię, pastisz i karykaturę. Formy te odwołują się do humorystycznego naśladownictwa czy przejaskrawienia cech utworu cytowanego.
Wiemy już, że ustawodawca dopuszcza możliwość cytowania urywków rozpowszechnionych utworów bądź określonego rodzaju utworów w całości. Pamiętajmy przy tym jednak, że cytat powinien stanowić jedynie część utworu będącego samoistną całością - a zatem oryginalnego, odpowiednio dłuższego niż samo cytowane dzieło i nadrzędnego w stosunku do niego. Ustawodawca definiuje utwór jako każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (art. 1 PrAut). Szczególne znaczenie ma zatem oryginalność utworu. Korzystając z prawa cytatu, należy więc zwrócić uwagę na stosunek, w jakim fragment powoływanego dzieła występuje wobec naszego utworu.
Jako plagiat (tzw. kradzież intelektualną) definiuje się przywłaszczenie autorstwa cudzego utworu. W orzecznictwie rozróżnia się dwa rodzaje plagiatu: jawny i ukryty. Sąd Okręgowy w Świdnicy w wyroku z dnia 20 września 2017 r. (IV Ka 572/17, Legalis nr 2165303) wskazał, że “jawny plagiat polega na przejęciu cudzego utworu w całości lub w części w niezmienionej postaci (w przypadku utworu tekstowego w sposób dosłowny) lub w postaci zmodyfikowanej w nieznacznym stopniu. W takim wypadku działalności sprawcy nie towarzyszy żadna inwencja twórcza. Plagiat ukryty charakteryzują działania sprawcy polegające na mniej lub bardziej istotnym zmodyfikowaniu elementów twórczych przejmowanego w całości lub części utworu, stwarzające pozory autorstwa co do materiału przywłaszczonego z cudzego dzieła”.
Ustawodawca penalizuje przywłaszczenie autorstwa albo wprowadzenie w błąd co do autorstwa całości lub części cudzego utworu albo artystycznego wykonania. Stosownie do treści przepisu art. 115 ust. 1 PrAut, czyn taki podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności, a nawet pozbawienia wolności do trzech lat.
Korzystając z utworu cudzego autorstwa musimy mieć na uwadze prawidłowe jego oznaczenie. Przepis art. 34 PrAut stanowi, że można korzystać z utworów w granicach dozwolonego użytku pod warunkiem wymienienia imienia i nazwiska twórcy oraz źródła. Podanie tych informacji powinno uwzględniać istniejące możliwości. A zatem prawidłowe oznaczenie cytatu powinno obejmować zarówno wskazanie autora danego utworu (poprzez podanie jego imienia i nazwiska), jak i jego źródła.
Sprawa komplikuje się nieco, gdy nie wiemy, kto jest twórcą utworu - dzieła literackiego czy fotografii. Przypomnijmy bowiem, że zgodnie z przepisem art. 16 pkt 2 PrAut, twórca ma prawo udostępnić utwór bez ujawnienia swojego autorstwa. W takim przypadku utwór należy oznaczyć jako anonimowy bądź zwrócić się do producenta, wydawcy albo właściwej organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi - te podmioty bowiem zastępują twórcę w wykonywaniu prawa autorskiego, dopóki nie ujawni on swego autorstwa.
Dzisiejszy artykuł został napisany przez Hannę Czausz.
Podobne wpisy dotyczące prawa autorskiego możesz znaleźć tutaj:
Twoje zdanie ma znaczenie.
Zapraszam do dyskusji: mailowo, w mediach społecznościowych (zapraszam szczególnie na IG: https://www.instagram.com/barbara_sosnicka/
Jeśli potrzebujesz pomocy prawnej, indywidualnej konsultacji napisz do mnie na adres: kontakt@kancelariasosnicka.pl lub zadzwoń: 504 333 785.
Spodobał Ci się artykuł – polub, udostępnij. Będzie mi bardzo miło!
Do napisania!
Zdjęcie pochodzi oczywiście z https://kaboompics.com/, mojego ulubionego fotograficznego miejsca.